Szczęśliwe i bezpieczne dzieciństwo jest niezwykle ważne dla prawidłowego rozwoju człowieka, przez co wpływa ono zarówno na nasze zachowanie jak i postrzeganie świata. Niestety często wiele dzieci zostaje pozbawionych podstawowej opieki ze strony swoich rodziców i znajduje się w sytuacji zaniedbania czy nawet zagrożenia zdrowia i życia. Niezbędna jest wtedy pomoc osób trzecich tj. rodziców zastępczych, którzy zapewnią takiemu dziecku bezpieczne przejście przez ten trudny okres w życiu, ofiarując swoją troskę, stabilizację, bezpieczeństwo oraz odpowiednie warunki do rozwoju. Rodzicielstwo zastępcze jest czasową formą pomocy dziecku, a bywa że nawet jego rodzinie biologicznej, która znalazła się w kryzysowej sytuacji. Dziecko nie jest jednak przyznane rodzinie zastępczej raz na zawsze i zawsze może ono wrócić do swojej biologicznej rodziny, jeśli tej uda się pokonać kryzys, w jakim się znalazła. W przypadku rodziny zastępczej nie powstają więzy prawne oraz rodzinne pomiędzy opiekunami a ich wychowankiem. Dziecko będące w pieczy zastępczej nie zostaje przysposobione oraz nie nosi nazwiska swoich opiekunów. Rodzice zastępczy mogą jednak posiadać możliwość podejmowania decyzji, istotnych dla życia dziecka, np. w kwestii wyboru szkoły czy leczenia małoletniego. Dzieje się tak w przypadku, gdy rodzicom biologicznym władza rodzicielska zostaje ograniczona lub odebrana.
Jednak, jak ostatnio zwrócił uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich, w Polsce jest ciągle za mało rodzin zastępczych. Wielokrotnie zdarzają się sytuacje kiedy małe dzieci, odbierane rodzicom z powodu zagrożenia zdrowia czy życia, trafiają do placówek instytucjonalnych. Takie ustalenia RPO nastąpiły wskutek publikacji Najwyższej Izby Kontroli z lipca 2020 r. dotyczącej wyników przeprowadzonego postępowania w zakresie „Opieki nad dziećmi w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych”. Zgodnie z tym raportem NIK (kontrola została przeprowadzona w 15 powiatach i miastach na prawach powiatu) wykazano niedostateczną liczbę rodzin zastępczych, w tym zawodowych rodzin pełniących funkcję pogotowia rodzinnego. Wskutek tego nawet małe dzieci trafiają do instytucjonalnego pogotowia opiekuńczego(w skontrolowanych jst ponad jedna trzecia), choć ustawa o pieczy zastępczej wyraźnie wskazuje, że dzieci do lat 10 muszą jak najszybciej trafiać do rodzin zastępczych. W 2018 r. zdarzało się, nawet że w placówkach instytucjonalnych przebywały dzieci w wieku poniżej 1 roku.
Z uwagi na powyższe wyniki kontroli niewątpliwie w Polsce powinno się szerzej propagować rodzinną pieczę zastępczą, tak aby otoczyć potrzebujące dzieci, jak najszybszą i jak najlepszą opieką. Stąd też poniżej omówiona zostanie procedura kwalifikacyjna dla osób, które chciałyby pełnić funkcje rodziny zastępczej.
Formy wykonywania rodzinnej pieczy zastępczej
Przede wszystkim umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu. Jedynie w wypadku pilnej konieczności, na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, możliwe jest umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej, na podstawie umowy zawartej między rodziną zastępczą lub prowadzącym rodzinny dom dziecka a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej rodziny lub miejsce prowadzenia rodzinnego domu dziecka. O zawartej umowie starosta zawiadamia niezwłocznie sąd. Taka umowa wygasa jednak z chwilą zakończenia sądowego postępowania z zakresu pieczy zastępczej.
Kwestie związane z funkcjonowaniem rodzinnej pieczy zastępczej reguluje kompleksowo ustawa z dnia 9 czerwca 2011r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.* Wyróżnić można następujące formy rodzinnej pieczy zastępczej:
1. rodzina zastępcza:
– spokrewniona (utworzona przez wstępnych lub rodzeństwo dziecka),
– niezawodowa,
– zawodowa (w tym zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna),
2. rodzinny dom dziecka
Jak zadania pełni rodzina zastępcza?
Na początku należy wskazać na podstawowe obowiązki jakie ciążą na rodzinie zastępczej. Przede wszystkim rodzina zastępcza zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie, a w szczególności ma za zadanie:
– traktować dziecko w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej;
– zapewnić dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych;
– zapewnić kształcenie, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych;
– zapewnić rozwój uzdolnień i zainteresowań;
– zaspokajać jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne;
– zapewnić ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencję w życie prywatne dziecka;
– umożliwić kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba, że sąd postanowi inaczej.
Rodziny zastępcze i osoby prowadzące rodzinny dom dziecka każdorazowo współpracują z ośrodkiem adopcyjnym, koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej i organizatorem rodzinnej pieczy zastępczej.
Kto może pełnić funkcję rodziny zastępczej?
Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim. Osoby te muszą spełniać następujące kryteria:
1. dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej,
2. nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona,
3. wypełniają obowiązek alimentacyjny (w sytuacji, gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego),
4. nie są ograniczone w zdolności do czynności prawnych,
5. są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem, co zostało potwierdzone zaświadczeniem lekarskim o stanie zdrowia wystawionym przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej oraz opinię o posiadaniu predyspozycji i motywacji do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka wystawiona przez psychologa, który posiada co najmniej wykształcenie wyższe magisterskie na kierunku psychologia oraz 2- letnie doświadczenie w poradnictwie rodzinnym,
6. przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
7. zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb, w tym:
– rozwoju emocjonalnego, fizycznego i społecznego,
– właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań,
– wypoczynku i organizacji czasu wolnego.
Ponadto pełnienie funkcji rodziny zastępczej niezawodowej lub zawodowej może być powierzone osobom, które nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo. W przypadku rodziny zastępczej niezawodowej co najmniej jedna osoba tworząca tę rodzinę musi posiadać stałe źródło dochodów.
Warunkiem rozpoczęcia współpracy jest złożenie pisemnego wniosek kandydatów do organizatora pieczy zastępczej (może być to Powiatowe Centrum Pomocy Rodziny, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej bądź Miejski Ośrodek Pomocy w Rodzinie) wraz z kompletem niezbędnych dokumentów. Do takiego wniosku należy załączyć m.in.:
- życiorys,
- poświadczenie zameldowania,
- odpis skrócony aktu małżeństwa (dotyczy osób pozostających w związku małżeńskim),
- akt urodzenia lub kserokopię dowodu osobistego,
- zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu + opinia z zakładu pracy,
- zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do pełnienia funkcji rodziny zastępczej od lekarza rodzinnego,
- zaświadczenie lekarskie z Poradni Zdrowia Psychicznego,
- zaświadczenie o niekaralności z KRS,
- oświadczenie kandydata, że nie jest lub nie był pozbawiony władzy rodzicielskiej ani też władza rodzicielska nie została zawieszona.
W procesie rekrutacji można się również spodziewać wizyty pracownika organizatora pieczy zastępczej, który oceni warunki mieszkaniowe kandydatów/kandydata. Ponadto kandydaci muszą odbyć rozmowę z psychologiem, który oceni motywację kandydatów oraz ich predyspozycje psychologiczne. Po uzyskaniu pozytywnej opinii od psychologa, kandydaci mogą zostać skierowani na szkolenie kwalifikacyjne, które jest bezpłatne. Obywania się ono w sposób i w terminie wskazanym przez organizatora pieczy zastępcze, zazwyczaj są to szkolenia cykliczne obywające się pewnych w odstępach czasu.
Osobom, które odbyły szkolenie wydaje się świadectwo ukończenia szkolenia – ten dokument nie wystarcza jednak aby zostać rodziną zastępczą. Pozwala na to dopiero uzyskanie zaświadczenia kwalifikacyjnego, które jest wydawane przez organizatora pieczy zastępczej na wniosek kandydata. Takie zaświadczenie otrzymuje osoba posiadająca świadectwo ukończenia szkolenia, oraz taka która spełniania warunki ustawowe (o których mowa w art. 42 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej*) oraz posiadania predyspozycje i motywację do sprawowania pieczy zastępczej.
Należy jednak pamiętać o tym, że decyzja o tym aby zostać rodziną zastępczą musi być bardzo przemyślana. Rola rodziny zastępczej może dawać może poczucie satysfakcji, w sytuacji kiedy podejmuje się niesienia pomocy potrzebującym dzieciom, którym możemy dać uczucia, ciepło oraz pozwalamy im rozwijać się w bezpiecznym środowisku. Dziecko w rodzinie zastępczej odnaleźć może rodzinne ciepło, które o wiele trudniej jest osiągnąć w placówce instytucjonalnej. Nie można też pominąć, że do rodzin zastępczych trafiają też dzieci z trudnościami, po traumatycznych przeżyciach, sieroty czy dzieci niepełnosprawne. Nie są to jednak przeszkody nie do pokonania. Takim dzieciom szczególnie trzeba zapewnić opiekę i możliwość spokojnego, bezpiecznego życia. Należy też pamiętać, że osoby pełniące rolę rodziny zastępczej mogą liczyć na wsparcie specjalistów z powiatowych centrów pomocy rodzinie. Dla każdej z rodzin zastępczych zostaje wyznaczony koordynator, który ma za zadanie wspierać opiekunów, motywować ich oraz w razie potrzeby udzielić pomocy w wyborze specjalistów np. lekarza, psychologa czy terapeuty.
Podstawa prawna:
*ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2017r., poz. 697 z późn. zm.).
