Separacja – razem czy jednak osobno?

Każde małżeństwo mierzy się na swojej drodze z różnego typu problemami. Czasami są to przejściowe trudności, z którymi małżonkowie wspólnie sobie radzą i szczęśliwie kontynuują swój związek. Bywa jednak i tak, że problemy nawarstwiają się przez długi czas i dochodzi do ich eskalacji. Wtedy małżonkowie tak naprawdę nie wiedzą, co dalej będzie z ich związkiem i czy jest sens go kontynuować. Jednak nie zawsze taka trudna sytuacja w związku musi oznaczać rozwód. Małżonkowie mogą jeszcze dostrzegać szansę na ratowanie swojego małżeństwa. Rozwiązaniem takiej sytuacji może być separacja – alternatywa dla osób, które z różnych przyczyn nie chcą się jeszcze rozwodzić. Separacja to czas, który można dać sobie na przemyślenia, refleksje i podjęcie decyzji o powrocie do małżonka albo o definitywnym rozstaniu. Nigdy nie są do decyzje proste i z tej racji powinny być odpowiednio przemyślane, w szczególności gdy w grę wchodzi również dobro małoletnich dzieci. 

Skutki orzeczenia przez Sąd separacji są zbliżone do skutków rozwodu, oczywiście z pewnymi istotnymi wyjątkami, które zostaną omówione poniżej. Podstawową różnicą między rozwodem a separacją jest to, że małżeństwo nadal formalnie trwa, a sama separacja może zostać zniesiona. Zniesienie separacji oznacza niejako „powrót” do małżeństwa ze wszystkimi tego konsekwencjami. Orzeczenie separacji może natomiast ułatwić małżonkom późniejszą decyzję o rozwodzie ale może również pomóc im odbudować związek. W każdym razie separacja jest opcją, którą warto rozważyć w podczas kryzysu w małżeństwie oraz przed podjęciem ostatecznej decyzji o rozwodzie.

Separacja faktyczna a separacja orzekana przez Sąd

Na początku należy rozróżnić tak zwaną separację faktyczną od separacji orzekanej przez Sąd. 

O separacji małżonków często mówi się potocznie, w sytuacji kiedy, ich pożycie nie układa się pomyślnie, nie mieszkają już razem bądź jeszcze zamieszkują wspólnie ale każde z nich prowadzi „własne” życie. Takie właśnie sytuacje można określić mianem separacji faktycznej. Jednak taka separacja faktyczna nie jest instytucją prawną. Oznacza to, że obowiązujące prawo nie normuje w żaden sposób sytuacji małżonków pozostających w separacji faktycznej i dlatego w tym czasie trwają wszystkie skutki wynikające z małżeństwa m.in.: w zakresie wspólności majątkowej, obowiązku wzajemnej pomocy, dochowania wierności czy też zaspokajania potrzeb rodziny. 

Z kolei orzeczenie separacji przez Sąd oficjalnie reguluje sytuację prawną małżonków i wpływa zarówno ich wzajemne prawa i obowiązki jak i ich powinności względem małoletnich dzieci. 

Przesłanki uzasadniające orzeczenie separacji

Sąd może orzec separację tylko jeżeli pomiędzy małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia. O zupełnym rozkładzie pożycia można mówić w razie zerwania wszelkich więzów łączących małżonków, tj. więzi duchowych, gospodarczych i fizycznych. Wynika to z faktu, iż tylko istnienie wspomnianych więzi umożliwia realizację podstawowych zadań małżeństwa. Natomiast gdy wszystkie te więzi uległy zerwaniu, dochodzi do zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Jednak w pewnych sytuacjach przyjąć należy, iż przesłanka zupełności rozkładu jest zrealizowana pomimo zachowania niektórych elementów więzi łączącej małżonków np. utrzymany jest element więzi o charakterze gospodarczym z uwagi na wspólne zamieszkiwanie małżonków. 

Jeżeli natomiast małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, wówczas Sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków. Jednak należy pamietać, że obie przesłanki, czyli brak wspólnych małoletnich dzieci oraz zgodne żądanie małżonków, muszą wystąpić łącznie.

Przepisy prawa przewidują jednak dwie przesłanki uniemożliwiające orzeczenie separacji (są to tzw. przesłanki negatywne). Wystąpienie tych przesłanek nie pozwala Sądowi na orzeczenie separacji mimo zupełnego rozkładu pożycia małżonków. Do tych przesłanek należy:

• dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków – Sąd bierze pod uwagę przede wszystkim relacje każdego z rodziców z dziećmi, może ustalać w jakim stopniu każde z nich zainteresowane jest i zaangażowane w wychowaniu i rozwoju dzieci;
• sprzeczność z zasadami współżycia społecznego – przykładowo za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego byłoby orzeczenie separacji w warunkach nieuleczalnej choroby jednego z małżonków, które wymaga opieki materialnej i moralnej współmałżonka, a separacja stanowiłaby dla niego rażącą krzywdę.

Skutki separacji

Jak już wyżej wspomniano orzeczenie separacji pełni funkcję porządkującą formalnie małżeństwo. Skutki orzeczenia separacji między małżonkami kształtują się następująco:

1. 1. Wyłączenie od dziedziczenia – małżonkowie nie dziedziczą po sobie (chyba, że na podstawie testamentu zostaną powołani do dziedziczenia).
   2. Rozdzielność majątkowa – orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Natomiast na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej.
   3. Domniemanie pochodzenia dziecka – brak jest prawnego domniemania pochodzenia dziecka od męża matki, jeżeli urodziło się ono po upływie 300 dni od orzeczenia separacji małżonków.
   4. Alimenty na rzecz małżonka – w określonych prawem przypadkach może powstać obowiązek alimentacji jednego małżonka przez drugiego. Małżonek w separacji, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozpadu pożycia, a który znajduje się w stanie niedostatku może żądać alimentów od drugiego małżonka. Małżonek w separacji, który został uznany za wyłącznie winnego rozpadu małżeństwa stron, jeżeli separacja pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji małżonka niewinnego na jakie żądanie może zostać zobowiązany przez Sąd do płacenia alimentów na rzecz małżonka niewinnego.
   5. Alimenty na rzecz małoletnich dzieci – w sytuacji kiedy małżonkowie posiadają małoletnie dzieci Sąd będzie orzekał o tym w jakim stopniu każdy z małżonków winien partycypować w kosztach utrzymania i wychowania dzieci, co w praktyce sprowadza się do ustalenia jakie alimenty ma płacić jeden z małżonków na dzieci.
   6. Władza rodzicielska nad małoletnimi dziećmi – Sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi stron np. Sąd może powierzyć jednemu z małżonków wykonywanie władzy rodzicielskiej nad dziećmi ograniczając władzę rodzicielską drugiemu małżonkowi.
   7. Kontakty – w wypadku braku porozumienia stron Sąd ustala kontakty rodzica z dzieckiem, bądź na zgodny wniosek stron może odstąpić od orzekania w tym zakresie.
   8. Wspólne zamieszkanie małżonków – jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie Sąd orzeka o sposobie korzystania z tego mieszkania, bądź na wspólny wniosek stron odstąpić od rozstrzygnięcia w tym przedmiocie. Regulacja ta ma na celu umożliwienie małżonkom wspólne zamieszkiwanie pod jednym dachem w sposób jak najbardziej eliminujący ewentualne konflikty dotyczące zamieszkania. Dodatkowo należy zauważyć, że orzeczenie o sposobie zamieszkania nie jest tożsame z podziałem majątku wspólnego stron.
   9. Podział majątku – już podczas składania pozwu bądź wniosku o separację każdy z małżonków może wnieść do sądu o podział majątku dorobkowego. Sąd dokona podziału majątku kiedy taka procedura nie przedłuży znacznie postępowania, w innym wypadku Sąd pozostawi wniosek o podział majątku bez rozpoznania np. gdy jeden z małżonków sprzeciwia się podziałowi. Podział majątku wspólnego może być oczywiście również przeprowadzony po orzeczeniu separacji.
   10. Nazwisko – małżonek, który zmienił nazwisko po ślubie (może to być zarówno kobieta jak i mężczyzna) nie może wrócić do poprzedniego nazwiska – inaczej niż ma to miejsce po rozwodzie. 

Z uwagi na powyższe należy zauważyć, że mimo orzeczenia separacji stron ich małżeństwo nadal formalnie istnieje. Po orzeczeniu separacji nie można zatem zawrzeć kolejnego związku małżeńskiego, natomiast samą separację można znieść – zatem jest to procedura „odwracalna”. 

Separacja a wierność wobec małżonka

Nie ulega wątpliwości, że jedynym z podstawowych obowiązków małżeńskich jest wierność współmałżonkowi. Wierność nie została co prawda zdefiniowana w przepisach prawa, jednak można przyjąć, że wierność małżeńska polega na wykluczeniu osób trzecich ze sfery pożycia małżeńskiego. Sąd Najwyższy wskazał, że „istotą małżeństwa są, między innymi, stosunki płciowe między małżonkami z wyłączeniem takich stosunków z osobami trzecimi; małżonek zatem postępujący z własnej woli wbrew tej zasadzie małżeństwa popełnia umyślnie czyn z punktu widzenia przyjętych zasad współżycia niedozwolony, a tym samym musi być uznany za winnego rozkładu małżeństwa, jeśli czyn jego do rozkładu się przyczynił.” Tym samym z obowiązku wierności spoczywającego na małżonkach wynika powinność powstrzymania się przez każde z nich od stosunków seksualnych z osobami trzecimi. W sprawach rozwodowych przewija się również często pojęcie tzw. „pozorów zdrady”, które najczęściej uznawane są za równoważne samej dokonanej niewierności małżeńskiej. Są to takie zachowania jednego małżonka, które mogą u postronnego obserwatora zostać obiektywnie odebrane jako przejaw niewierności. Zatem jak się ma kwestia wierności po orzeczeniu separacji przez Sąd? Nie ulega watpliwości, że istnieje spór w tym zakresie ponieważ przepisy prawa wprost nie odnoszą się do tego aspektu pożycia małżeńskiego w czasie separacji. Jednakże mimo istniejących sporów na tym tle, przeważa pogląd, że małżonkowie pozostający w separacji zobowiązani są jednak do zachowania wzajemnej wierności. W swoich orzeczeniach Sądy wskazują dla przykładu, że „skoro sensem istnienia instytucji separacji jest restytucja związku małżeńskiego, a obowiązek wierności może znacznie pomóc w realizacji tego celu – w każdym razie z pewnością nie zaszkodzić – obowiązek wierności powinien ciążyć na małżonkach.” Zatem nawet po orzeczeniu między małżonkami separacji powinno się dochowywać wierności drugiemu małżonkowi. 

Tryb postępowania, czyli kiedy wniosek a kiedy pozew

Tryb w jakim rozpoznawane są sprawy o separacje zależy od tego czy małżonkowie posiadają wspólne małoletnie potomstwo. 

Jeśli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, mogą złożyć zgodny wniosek o orzeczenie separacji. Sąd orzeka wówczas w postępowaniu nieprocesowym.

Natomiast jeżeli strony mają wspólne małoletnie dzieci lub drugi z małżonków nie wyraża zgody na separację (brak zgodnego wniosku), sprawa toczy się w postępowaniu procesowym według reguł właściwych dla spraw rozwodowych. Małżonek żądający separacji wnosi wtedy do Sądu pozew, a nie wniosek.

Koszty postępowania

Koszty postępowania w sprawie uzależnione są od wspomnianego trybu w jakim będzie rozpoznawana sprawa.

W wypadku złożenia wniosku o separację (zgodny wniosek stron, brak wspólnych małoletnich dzieci) opłata od takiego wniosku wynosi 100,00 zł.**

W wypadku złożenia pozwu o separację (brak zgody stron, posiadanie wspólnych małoletnich dzieci) opłata od pozwu wynosi 600,00 zł.**

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 2086,*
• ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 755, 807, 956.**