Przepisy prawa* wyraźnie wskazują, że w przypadku śmierci, wszystkie zobowiązania, w tym długi danej osoby, przechodzą na spadkobierców zmarłego. W sytuacji kiedy osoba zmarła nie pozostawiła po sobie testamentu, mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym. Wtedy spadkobiercami są, w pierwszej kolejności współmałżonek i dzieci zmarłego.
Niejednokrotnie może się jednak okazać, że spadkodawca zostawia po sobie znaczne długi, których spłaty spadkobierca wolałby uniknąć. Osoba zmarła może pozostawić po sobie zadłużenia np. z tytułu niespłaconych pożyczek czy kredytów, a nie posiada już żadnych aktywów (np. nieruchomości czy oszczędności), które pozwoliłyby na spłatę takich należności. W takiej sytuacji przepisy prawa przewidują dwie instytucje, których celem jest wyłączenie od dziedziczenia i ochrona spadkobierców przed długami zmarłego. Mowa tutaj o zrzeczeniu się dziedziczenia oraz o odrzuceniu spadku. Mimo, że cel tych instytucji jest podobny (uniknięcie odpowiedzialności za długi po zmarłym), jednak różnice pomiędzy zrzeczeniem się dziedziczenia a odrzuceniem spadku są bardzo istotne.
Zrzeczenie się dziedziczenia
Zrzeczenie się dziedziczenia jest dwustronną umową jaką spadkodawca za życia zawiera ze swoim potencjalnym spadkobiercą ustawowym. Dlaczego mowa tutaj o potencjalnym spadkobiercy? Dlatego, że w roli zrzekającego się dziedziczenia może wystąpić każda osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych danego spadkodawcy, a nie tylko osoba, która w istniejących okolicznościach ma szansę dziedziczenia ustawowego po tym spadkodawcy.
Głównym skutkiem prawnym zrzeczenia się dziedziczenia jest wyłączenie zrzekającego się od dziedziczenia – taką osobę traktuję tak jakby nie dożyła otwarcia spadku. Oznacza to, że nie będzie ona dziedziczyła po zmarłym z ustawy oraz nie otrzyma po nim zachowku. Należy przy tym pamiętać, iż w braku odmiennych ustaleń, umowa zrzeczenia się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się.
Jeżeli zatem w takiej umowie nie ograniczono skutków zrzeczenia się dziedziczenia tylko do zrzekającego się, zstępni zostają objęci skutkami zrzeczenia niezależnie od swojej woli – czyli po prostu oni również nie będą dziedziczyć. Podkreślić przy tym należy, iż skutki umowy zrzeczenia się dziedziczenia dotyczą nie tylko zstępnych żyjących w chwili zawierania umowy, ale także zstępnych urodzonych po tej dacie oraz tych, których pochodzenie od zrzekającego się zostało ustalone po dacie zawarcia umowy lub po dacie otwarcia spadku.
Taka umowa musi koniecznie zostać zawarta w formie aktu notarialnego, pod rygorem jej nieważności. Jeśli umowa zostanie zawarta w innej formie np. zwykłej pisemnej będzie ona nieważna. Konieczne jest zatem udanie się do Notariusza.
Przepisy prawa wprowadzają również możliwość uchylenia się od skutków prawnych zrzeczenia się dziedziczenia, poprzez zawarcie nowej umowy pomiędzy tym, który zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Na skutek takiej umowy, spadkobiercy zostają przywrócone wszystkie prawa związane z dziedziczeniem ustawowym. Zatem umowę w przedmiocie zrzeczenia się dziedziczenia można skutecznie zmienić za życia osób, które ją zawarły – przy czym ponownie będzie tutaj wymagana forma aktu notarialnego.
Odrzucenie spadku
Kolejną możliwością pozwalającą na odstąpienie od dziedziczenia jest odrzucenie spadku po zmarłym. Instytucja ta jest jedną z trzech opcji jakie ma do dyspozycji spadkobierca, podejmując decyzję w zakresie spadku (obok przyjęcia spadku wprost bądź przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza). Oświadczenie o odrzuceniu spadku składa się przed sądem na skutek wniosku o odebranie oświadczenia o odrzuceniu spadku albo w kancelarii notarialnej. Takie oświadczenie musi być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania – czyli o tym, że jest spadkobiercą. Termin do złożenia takiego oświadczenia biegnie dla każdego ze spadkobierców indywidualnie. Dla spadkobiercy ustawowego termin ten zazwyczaj zaczyna biec z dniem powzięcia informacji o śmierci spadkodawcy.
W wypadku kiedy spadkobierca powołany jest do dziedziczenia w dalszej kolejności, początkiem biegu takiego terminu może być np. dzień w którym dowiedział się o odrzucenia spadku przez osoby wyprzedzające go przy dziedziczeniu ustawowym. Natomiast dla spadkobiercy powołanego do dziedziczenia na podstawie testamentu będzie to dzień kiedy dowiedział się o istnieniu i treści testamentu (z tym, żę wiadomość ta musi być poprzedzona informacją o śmierci spadkodawcy). W wyniku odrzucenia spadku spadkobierca jest traktowany w taki sposób, jakby nie dożył momentu otwarcia spadku. Wtedy zstępni tej osoby (czyli dzieci) wchodzą w krąg spadkobierców.
Różnice między zrzeczeniem się dziedziczenia a odrzuceniem spadku
- odrzucenie spadku jest jednostronną czynnością spadkobiercy, natomiast zrzeczenie się dziedziczenia jest dwustronną umową zawieraną przez przyszłego spadkodawcę i jego potencjalnego spadkobiercę ustawowego;
- złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku możliwe jest dopiero po śmierci spadkodawcy (po otwarciu spadku), natomiast zrzeczenie się dziedziczenia jest umową zawartą za życia przyszłego spadkodawcy (przed otwarciem spadku);
- skutki odrzucenia spadku rozciągają się wyłącznie na osobę, która spadek odrzuciła, natomiast zrzeczenie się dziedziczenia wpływa też na sytuację prawną zstępnych zrzekającego się, chyba że inaczej postanowiono w samej umowie;
- przy ustalaniu udziału spadkowego, stanowiącego podstawę obliczania należnego zachowku, nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia, zaś uwzględnia się tych spadkobierców, którzy spadek odrzucili;
- zrzeczenia się dziedziczenia może dokonać wyłącznie spadkobierca ustawowy, zaś odrzucić spadek może każdy, zarówno powołany do dziedziczenia na podstawie ustawy, jak i testamentu.
Podstawa prawna:
*ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740, 2320.
