Szczęśliwe i bezpieczne dzieciństwo jest niezwykle ważne dla prawidłowego rozwoju człowieka, przez co wpływa ono zarówno na nasze zachowanie jak i postrzeganie świata. Niestety często wiele dzieci zostaje pozbawionych podstawowej opieki ze strony swoich rodziców i znajduje się w sytuacji zaniedbania czy nawet zagrożenia zdrowia i życia. Niezbędna jest wtedy pomoc osób trzecich tj. rodziców zastępczych, którzy zapewnią takiemu dziecku bezpieczne przejście przez ten trudny okres w życiu, ofiarując swoją troskę, stabilizację, bezpieczeństwo oraz odpowiednie warunki do rozwoju. Rodzicielstwo zastępcze jest czasową formą pomocy dziecku, a bywa że nawet jego rodzinie biologicznej, która znalazła się w kryzysowej sytuacji. Dziecko nie jest jednak przyznane rodzinie zastępczej raz na zawsze i zawsze może ono wrócić do swojej biologicznej rodziny, jeśli tej uda się pokonać kryzys, w jakim się znalazła. W przypadku rodziny zastępczej nie powstają więzy prawne oraz rodzinne pomiędzy opiekunami a ich wychowankiem. Dziecko będące w pieczy zastępczej nie zostaje przysposobione oraz nie nosi nazwiska swoich opiekunów. Rodzice zastępczy mogą jednak posiadać możliwość podejmowania decyzji, istotnych dla życia dziecka, np. w kwestii wyboru szkoły czy leczenia małoletniego. Dzieje się tak w przypadku, gdy rodzicom biologicznym władza rodzicielska zostaje ograniczona lub odebrana. 

Jednak, jak ostatnio zwrócił uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich, w Polsce jest ciągle za mało rodzin zastępczych. Wielokrotnie zdarzają się sytuacje kiedy małe dzieci, odbierane rodzicom z powodu zagrożenia zdrowia czy życia, trafiają do placówek instytucjonalnych. Takie ustalenia RPO nastąpiły wskutek publikacji Najwyższej Izby Kontroli z lipca 2020 r. dotyczącej wyników przeprowadzonego postępowania w zakresie „Opieki nad dziećmi w pogotowiach opiekuńczych i rodzinnych”. Zgodnie z tym raportem NIK (kontrola została przeprowadzona w 15 powiatach i miastach na prawach powiatu) wykazano niedostateczną liczbę rodzin zastępczych, w tym zawodowych rodzin pełniących funkcję pogotowia rodzinnego. Wskutek tego nawet małe dzieci trafiają do instytucjonalnego pogotowia opiekuńczego(w skontrolowanych jst ponad jedna trzecia), choć ustawa o pieczy zastępczej wyraźnie wskazuje, że dzieci do lat 10 muszą jak najszybciej trafiać do rodzin zastępczych. W 2018 r. zdarzało się, nawet że w placówkach instytucjonalnych przebywały dzieci w wieku poniżej 1 roku.

Z uwagi na powyższe wyniki kontroli niewątpliwie w Polsce powinno się szerzej propagować rodzinną pieczę zastępczą, tak aby otoczyć potrzebujące dzieci, jak najszybszą i jak najlepszą opieką. Stąd też poniżej omówiona zostanie procedura kwalifikacyjna dla osób, które chciałyby pełnić funkcje rodziny zastępczej.

Jak powszechnie wiadomo, na mocy ustawy z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci*, potocznie nazywanej Programem „500 plus”, przyznano rodzicom prawo do uzyskania tzw. świadczenia wychowawczego na dzieci. Aktualnie jego wysokość to kwota 500,00 zł na każde dziecko w rodzinie. W postępowaniach sądowych w sprawach o alimenty często pada argument, że skoro na dziecko przyznane jest takie świadczenie w wysokości 500,00 zł miesięcznie, to powinno być ono uwzględnione przy określaniu wysokości alimentów.

Czy zatem faktycznie świadczenie wychowawcze „500 plus” może być brane pod uwagę przez Sądy w procesach o alimenty?

Powszechnie znane jest zjawisko alimentacji dzieci przez ich rodziców. Rzadziej spotyka się sytuację odwrotną, czyli kiedy to właśnie dziecko musi łożyć środki na utrzymanie rodzica. Kiedy zatem jest to możliwe? 

Rozwód niewątpliwie stanowi dla byłych małżonków zakończenie jednego etapu w życiu i rozpoczęcie kolejnego. Często w takich sytuacjach rozwiedziony małżonek chce wrócić do swojego poprzedniego nazwiska. Chęć dokonania tej zmiany ma wymiar czysto symboliczny – stanowi nowy start w życiu. Zaznaczyć należy, że nie chodzi tutaj wyłącznie o sytuację kobiet, bowiem mężczyzna zawierając związek małżeński może również przyjąć nazwisko żony. Jest to sytuacja zdecydowanie rzadsza ale jednak spotykana. Dlatego omawiana regulacja odnosi się zarówno do kobiet, które po ślubie przyjęły nazwisko męża ale też do mężczyzn, którzy po ślubie przyjęli nazwisko żony.

W polskim prawie istnieje obowiązek alimentacyjny, czyli konieczność dostarczania, w konkretnych sytuacjach, środków do utrzymania określonym osobom. Najczęściej alimenty płacone są na rzecz dzieci przez jednego z rodziców. Niestety bardzo często zdarza się, że mimo nałożonego obowiązku zapłaty alimentów, nie jest on realizowany. Wtedy sytuacja ekonomiczna osoby, która powinna otrzymywać alimenty (najczęściej małoletniej) staje się niezwykle trudna. Formą pomocy dla takich osób są świadczenia z funduszu alimentacyjnego.

Fundusz alimentacyjny* stanowi finansowany z budżetu państwa system wsparcia finansowego dla osób, którym przysługują alimenty ale ich egzekucja jest bezskuteczna. O bezskutecznej egzekucji możemy mówić wtedy gdy w okresie ostatnich dwóch miesięcy nie wyegzekwowano alimentów (zaległych jak i bieżących) w ich pełnej wysokości. Odpowiednie zaświadczenie o bezskutecznej egzekucji wydaje w takim wypadku komornik prowadzący postępowanie egzekucyjne przeciwko dłużnikowi. 

Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują w wysokości aktualnie ustalonych alimentów, jednakże nie więcej niż 500,00 zł. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują osobie uprawnionej do ukończenia przez nią 18 roku życia albo do ukończenia 25 roku życia jeżeli uczy się ona w szkole lub szkole wyższej. Natomiast w wypadku osób posiadających orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności – świadczenie to przysługuje bezterminowo.

Przy ustalaniu prawa do świadczeń z funduszu alimentacyjnego obowiązuje kryterium dochodowe. Dotychczas świadczenia przysługiwały, wtedy gdy dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie nie przekraczał kwoty 800,00 zł.

Tzw. tarcza antykryzysowa 3.0** wprowadziła kilka istotnych zmian odnośnie zasad przyznawania świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Przede wszystkim podwyższono kryterium dochodowe i ustalono je na kwotę 900,00 zł. 

Oprócz podwyższenia kryterium dochodowego wprowadzono również tzw. mechanizm „złotówka za złotówkę”. Taka procedura nie była dotychczas w ogóle stosowana przy przyznawaniu świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Co to oznacza w praktyce? Ten system zakłada, że przekroczenie progu dochodowego uprawniającego do świadczeń z funduszu alimentacyjnego, tj. kwoty 900,00 zł miesięcznie na osobę w rodzinie nie będzie skutkować utratą prawa do tych świadczeń, tak jak było do tej pory. Świadczenie będzie wówczas przysługiwać w wysokości pomniejszonej o kwotę przekroczenia kryterium. Świadczenie nie będzie przysługiwało, jeżeli jego wysokość ustalona zgodnie z powyższą zasadą będzie niższa niż 100,00 zł.

Nowe przepisy wchodzą w życie z dniem 1 lipca 2020 r. Wyżej opisane zmiany będą one miały zastosowanie przy ustalaniu prawa do świadczeń z funduszu alimentacyjnego dopiero na okres świadczeniowy rozpoczynający się od dnia 1 października 2020 r. Do tego czasu będą miały zastosowanie przepisy dotychczasowe.

Podstawa prawna:

* ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 808, 875),

** ustawa z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. 2020 poz. 875).

Dom rodzinny zazwyczaj jest postrzegany jako bezpieczne miejsce, pełne szacunku i opieki. Jednak dla wielu osób dom, który powinien być schronieniem jest miejscem cierpienia, strachu i życia w ciągłym poczuciu zagrożenia. Przemoc w rodzinie niestety dotyka wiele osób i może przybierać różne formy: fizyczną, psychiczną, seksualną czy też ekonomiczną. Obecnie panująca w kraju sytuacja epidemiologiczna bez wątpienia pogorszyła sytuację ofiar przemocy domowej. Wynika to z tego, że ofiary zostały uwięzione ze swoimi oprawcami. Izolacja sprzyja sytuacjom stresowym, które bardzo łatwo prowadzą do konfliktów. Takie sytuacje pobudzają też agresję u osób, które wcześniej wykazywały już skłonności do stosowania przemocy. 

Czym jest w ogóle przemoc domowa? W polskim prawie* możemy obecnie naleźć taką definicję – jest to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste w szczególności narażające osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. 

Ofiarami przemocy domowej są najczęściej osoby najsłabsze i te które nie potrafią się samodzielnie bronić, czyli: kobiety, dzieci, osoby starsze czy też osoby z niepełnosprawnością. Przykładowo w 2017 r. policja odnotowała 165 tysięcy przypadków przemocy w rodzinie, w których krzywdy doznało blisko 93 tysięcy osób. 73%  tych ofiar stanowiły kobiety, ponad 14% – dzieci, a 12% – mężczyźni (dane pochodzą ze strony RPO https://www.rpo.gov.pl/pl/content/rpo-do-premiera-propozycje-zmian-przemoc-w-rodzinie). Podane liczby dotyczą jedynie tych odnotowanych przypadków, a z uwagi na charakter zjawiska przemocy wiadomo, że nie wszystkie przypadki są zgłaszane organom ścigania. Dlatego skala tego problemu jest znacznie większa niż pokazują to statystyki. Dlaczego tak się dzieje? Przede wszystkim wynika to z faktu, iż ofiary przemocy często boją się czy nawet wstydzą prosić o pomoc. Często takie osoby nie mają też wsparcia w osobach najbliższych i trudno jest im podjąć konkretne działania, które pomogłyby zakończyć toksyczne relacje. Zdarza się też, że takie osoby po prostu nie mają gdzie odjeść i sytuacja życiowa zmusza ich do pozostania w mieszkaniu ze sprawcą przemocy. Ile osób – tyle historii i każda z nich jest naznaczona cierpieniem. 

Obecnie obowiązujące przepisy* pozwalały już na przymusową „wyprowadzkę” sprawców przemocy domowej. Jednak w praktyce na taki sądowy nakaz opuszczenia mieszkania czekało się kilka miesięcy. Oczywiście w tym czasie sprawca przemocy dalej przebywał w mieszkaniu ze swoją ofiarą – zatem takie rozwiązanie prawne nie stanowiło doraźnej pomocy.  Według danych Rzecznik Praw Obywatelskich co roku orzeczenie opuszczenia mieszkania zapadło w stosunku do ponad tysiąca sprawców przemocy. Jest to oczywiście rozwiązanie radykalne ale jednocześnie konieczne kiedy dochodzi do krytycznych sytuacji. 

Konieczne zatem było wprowadzenie takich instrumentów prawnych, które niosłyby natychmiastową pomoc ofiarom przemocy. Takie rozwiązanie stanowić ma uchwalona dnia 30 kwietnia 2020 r. ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, czyli tzw. „ustawa antyprzemocowa”**. Jej głównym założeniem jest właśnie szybka pomoc ofiarom przemocy domowej i natychmiastowe odseparowanie sprawcy tej przemocy. 

W życiu zaskakują nas rozmaite zdarzenia i niespodziewane informacje. Bywa i tak, że mężczyzna dowiaduje się, że nie jest ojcem dziecka swojej żony. Co wtedy? 

Na początku należy pamiętać o domniemaniu ojcostwa męża matki. Zgodnie z przepisami prawa w sytuacji kiedy dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji małżonków. 

Co to oznacza w praktyce? Mianowicie, jeżeli dziecko urodzi się w czasie trwania małżeństwa bądź w określonym powyżej czasie po jego ustaniu, to zawsze pod względem formalnym mąż matki będzie uznany za ojca dziecka.

Obecnie wprowadzone w kraju obostrzenia, związane z panującą pandemią koronawirusa oraz nakaz izolacji sprawiły, że znacznie nasilił się problem przemocy domowej. Osoby zagrożone przemocą domową zostały uwięzione w domach ze swoimi oprawcami. Z uwagi na zagrożenie pozostawienia ofiar przemocy bez niezbędnego im wsparcia Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, działając we współpracy z Fundacją Feminoteka, Centrum Praw Kobiet i Niebieskiej Linii IPZ, opracowało specjalny „Plan awaryjny”. Zawiera on informacje o możliwościach uzyskania pomocy w czasie pandemii dla wszystkich, którzy doświadczają przemocy.

W dzisiejszych czasach, kiedy tak licznie rozpadają się związki i tworzą się nowe, powstaje wiele tzw. rodzin patchworkowych. Takie sytuacje rodzinne mogą powodować różne komplikacje natury prawnej. Często można spotkać się z pytaniem czy w wypadku zawarcia ponownego związku małżeńskiego dziecko może przyjąć nazwisko swojego ojczyma? 

Odpowiedź brzmi tak, ale pod pewnymi warunkami. Omawianą kwestię reguluje art. 90 § 1 kro* zgodnie z którym, w sytuacji  kiedy matka małoletniego dziecka zawarła małżeństwo z mężczyzną, który nie jest ojcem tego dziecka, małżonkowie mogą złożyć przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub przed konsulem zgodne oświadczenia, że to dziecko będzie nosiło takie samo nazwisko, jakie nosi albo nosiłoby ich wspólne dziecko. 

Jednak należy pamiętać, że taka możliwość istnieje tylko w sytuacji, kiedy dziecko nosi nazwisko matki. Nie można zastosować tej procedury, gdy dziecko nosi nazwisko swojego biologicznego ojca albo nazwisko utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem biologicznego ojca.